Bolesny problem - odleżyny w praktyce kosmetologicznej

W wielu przypadkach zapobieganie powstawaniu odleżyn należy do członków rodziny sprawujących opiekę nad chorym unieruchomionym w domu. Częstym powodem pojawienia się odleżyn u przewlekle chorych jest brak wiedzy i umiejętności opiekunów w zakresie pielęgnacji skóry narażonej na tą dolegliwość, jak również brak odpowiednich warunków do pielęgnowania leżących w domu. Wielokrotnie zdarza się, że osoby sprawujące opiekę nad chorym zagrożonym ryzykiem rozwoju odleżyn zwracają się o pomoc do kosmetologów. W tej sytuacji postać kosmetologa nabiera szczególnej wagi, bo to właśnie on może podpowiedzieć właściwy sposób postępowania pielęgnacyjnego. Kosmetolog jest bowiem specjalistą, który odbierając multidyscyplinarne wykształcenie na styku wielu dyscyplin naukowych z obszaru nauk medycznych, nauk o zdrowiu i nauk o kulturze fizycznej w odniesieniu do pielęgnacji skóry zmienionej chorobowo, posiada odpowiednie kompetencje do pełnienia funkcji doradczej w zakresie kosmetologicznych metod profilaktyki odleżyn.

Odleżyny stanowią jedno z najpoważniejszych powikłań, jakie występuje u pacjentów przewlekle chorych i unieruchomionych. Właśnie to unieruchomienie i szkodliwe siły działające na skórę są przyczyną jej niedokrwienia i rozwoju odleżyn. Najczęściej pojawiają się u chorych w bardzo złym stanie ogólnym, wyniszczonych. Dużą grupę chorych stanowią osoby w podeszłym wieku, ze złamaniami kończyn dolnych, nieprzytomni, oraz pacjenci po urazach rdzenia kręgowego. Ryzyko wystąpienia odleżyn dotyczy także osób młodych, po wypadkach czy operacjach. Odleżyny są dla chorego przyczyną wielu dodatkowych komplikacji i cierpienia – bólu, zakażenia, a nawet jego śmierci. Jest to poważny problem i dlatego istotnym jest wdrożenie odpowiednich działań profilaktycznych, zapobiegających ich powstaniu.

Główne przyczyny powstawania odleżyn
Termin odleżyna pochodzi od łacińskiego słowa decumbre – co znaczy „leżeć płasko”. Według definicji, odleżyna to poprzedzone odczynem rumieniowym, przechodzące w owrzodzenie ognisko martwicy, które powstaje na skutek działania ucisku, tarcia i sił ścinających. Wypadkową działania tych trzech sił jest powstająca rana:

• Ucisk powierzchowny jest to długotrwały, nie zmieniający się ucisk kości, a także twardego podłoża na tkankę miękką. Jeśli ucisk przekracza ciśnienie w naczyniach włosowatych, które wynosi 32 mm Hg, może powodować zamknięcie ich światła. Jest to główny czynnik decydujący o powstaniu niedokrwienia.
• Siła tarcia pojawia się najczęściej wtedy, gdy tkanka przesuwa się względem podłoża. Może to prowadzić do mechanicznego pofałdowania skóry, co w następstwie może powodować skręcanie i zamykanie światła naczyń. Najczęściej dochodzi do takiej sytuacji podczas podnoszenia i przemieszczania pacjenta.
• Siły poprzecznie tnące pojawiają się, gdy pacjent próbuje poruszyć pewną częścią ciała, kiedy ta pozostaje na powierzchni w spoczynku. Siły te mogą prowadzić do uszkodzenia tkanki podskórnej, w następstwie czego dochodzi do śródbłonkowych uszkodzeń w mikrokrążeniu. Popękane naczynia nie są wstanie zaopatrzyć komórki w tlen oraz składniki odżywcze. Efektem tego jest obumieranie tkanek.

Najczęstszym miejscem występowania odleżyn są okolice kości krzyżowej, guzów kulszowych, krętarzy, pięt i kostek. Na początku pojawia się zaczerwienienie, które uciśnięte palcem zblednie, ponieważ w tej fazie odleżyny mikrokrążenie nie jest jeszcze zaburzone – mówimy wówczas o I stopniu odleżyny (wg skali Torrance'a). Dalsze przebywanie w tej samej pozycji powoduje upośledzenie mikrokrążenia i pozostanie powstałego zaczerwienienia, które nie zblednie pod wpływem nacisku – to II stopień odleżyny. Kolejne stopnie wiążą się z uszkodzeniem skóry i powstaniem rany, wtedy konieczna jest konsultacja lekarska.

 
Czynniki predysponujące powstawanie odleżyn
Na tworzenie się odleżyn wpływają czynniki predysponujące, które w znaczący sposób zwiększają ryzyko ich powstania:

• Czynniki wewnętrzne: długi czas unieruchomienia, zmniejszona odporność i wyniszczenie organizmu, stosowanie cytostatyków, sterydów, podeszły wiek, maceracja skóry spowodowana zbyt dużą jej wilgotnością, nietrzymanie moczu i stolca, płeć (odleżyny występują 2 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn), uogólnione obrzęki, nadwaga lub niedowaga (zbyt mała ilość tkanki podskórnej prowadzi do nadmiernego ucisku), zaburzenia gospodarki elektrolitowej (np. odwodnienie), uszkodzenie rdzenia kręgowego, choroby układu krążenia i oddechowego, zły stan skóry (np. skóra sucha o zmniejszonej elastyczności).
• Czynniki zewnętrzne: zbyt wysoka bądź zbyt niska temperatura i wilgotność pomieszczenia, w którym znajduje się chory, nadmiernie wykrochmalona bądź mokra pościel lub ubranie, brak sprzętu przeciwodleżynowego, infekcje zakaźne, nikotynizm, niski poziom opieki spowodowany brakiem wiedzy na temat profilaktyki przeciwodleżynowej, zaniedbania pielęgnacyjne, nie stosowanie środków higienicznych i pielęgnacyjnych.

 
Profilaktyka odleżyn
Są to różnego rodzaju działania, zabiegi oraz stosowanie sprzętu, mające na celu zminimalizowanie wpływu szkodliwych czynników, co w efekcie może doprowadzić do całkowitej likwidacji ryzyka powstawania odleżyn. W zakres profilaktyki wchodzi: kontrola i pielęgnacja skóry, zmiana pozycji ciała chorego, stosowanie materacy przeciwodleżynowych, stosowanie zaleceń dietetycznych oraz działania rehabilitacyjne. Stosowanie wszystkich elementów skutecznie zapobiega powstaniu odleżyn oraz powoduje ich ustępowanie, szczególnie przy niskim stopniu zaawansowania.

Pielęgnacja skóry jako element profilaktyki odleżyn

1. Oczyszczanie skóry – ma na celu utrzymanie jej elastyczności i suchości, poprawę jej funkcji, zapobieganie odleżynom, a także poprawę samopoczucia pacjenta. Toaletę ciała należy wykonywać co najmniej raz a najlepiej 2 razy dziennie. Jeżeli pacjent nadmiernie się poci lub zanieczyszcza, toaletę powinno wykonywać się tak często, jak tylko jest to potrzebne. Aby nadmiernie nie podrażniać lub nie wysuszać skóry, do jej mycia należy używać łagodnych mydeł o fizjologicznym pH lub innych preparatów do kąpieli, zawierających łagodne składniki myjąco-pielęgnujące.
2. Osuszanie skóry – po toalecie skórę powinno się dokładnie osuszać, szczególnie w fałdach i trudno dostępnych miejscach. Przy osuszaniu należy uważać, aby nie trzeć skóry zbyt mocno oraz używać miękkich ręczników o dobrej wchłanialności, lekko dociskając je do skóry. Następnie można użyć osuszającego pudru, np. zasypki Dermatol, która charakteryzuje się również działaniem przeciwzapalnym, przeciwropnym, przeciwgnilnym, ściągającym oraz lekko złuszczającym.
3. Pielęgnacja skóry – jeśli skóra jest sucha, można zastosować oliwkę dla dzieci lub wybrać odpowiedni do stanu skóry produkt pielęgnacyjno-ochronny. Na rynku dostępnych jest wiele preparatów do stosowania w profilaktyce odleżyn lub na odleżyny w początkowym stadium rozwoju (rumień skóry, tkliwość, zmiękczenie i niewielkie uszkodzenie naskórka), bez ran sączących. Są to produkty hipoalergiczne, nie wywołujące podrażnień, dlatego mogą być bezpiecznie stosowane u osób posiadających delikatną, skłonną do podrażnień skórę. Są to maści i kremy o działaniu antyseptycznym oraz przeciwzapalnym, ale dzięki specjalnie dobranym aktywnym składnikom wykazują także wielopłaszczyznowe działanie kojące i osłaniające. Delikatnie natłuszczają i nawilżają powierzchnię skóry, chroniąc ją i zapobiegając powstawaniu mikrourazów. Regularnie stosowane poprawiają kondycję skóry narażonej na odleżyny. Można je z powodzeniem zalecać do miejscowego stosowania na skórę w codziennej profilaktyce przeciwodleżynowej ponieważ:

• łagodzą ból, podrażnienia i swędzenie,
• wspomagają i przyspieszają proces regeneracji,
• chronią przed drażniącymi substancjami,
• posiadają właściwości przeciwgrzybicze, antybakteryjne i przeciwzapalne,
• pomagają utrzymać odpowiednią wilgotność i natłuszczenie,
• umożliwiają wykonanie delikatnego masażu.

Produkty te należy stosować po dokładnym umyciu i osuszeniu skóry. Należy rozprowadzić cienką warstwę na powierzchni skóry i delikatnie wmasować, szczególnie dokładnie pokryć fałdy skórne oraz obszary, gdzie doszło do zaczerwienienia. Nie należy stosować zbyt grubej warstwy preparatu. Najczęściej stosowanymi składnikami produktów do pielęgnacji skóry narażonej na odleżyny są: lanolina, d-pantenol, alantoina witamina E, witamina A, miód Manuka, propolis, tlenek cynku, żel aloesowy, balsam peruwiański, olejek z drzewa herbacianego, lawendy i rozmarynu.

4. Masaż skóry – w profilaktyce odleżyn zaleca się stosowanie zabiegów poprawiających ukrwienie skóry w postaci masażu wykonywanego 2 razy dziennie przez 15 minut, najlepiej po toalecie w trakcie aplikacji produktu pielęgnacyjno-ochronnego. Po nałożeniu preparatu okrężnymi, głaszczącymi ruchami, ręką ułożoną w daszek można delikatnie miejsce oklepać. Dzięki temu zabiegowi składniki aktywne zawarte w produkcie lepiej wnikają w skórę. Oklepywanie podczas aplikacji produktu pobudza głębsze partie skóry usprawniając przepływ krwi. Wyniosłości kostne nie powinny być masowane. Należy pamiętać, że zbyt intensywny masaż może być powodem uszkodzenia tkanek w skutek tarcia i ucisku.

5. Inne czynności pielęgnacyjne – należy zwracać uwagę na to, aby pościel zawsze była sucha i czysta, a prześcieradło dobrze naciągnięte. Chory nie powinien leżeć na szwach lub guzikach. Należy zapewnić mu bawełnianą bieliznę osobistą i pościelową, która zmniejsza pocenie się. Bardzo istotna sprawą jest częsta zmiana pozycji chorego. Podczas wszystkich czynności pielęgnacyjnych należy także bardzo dokładnie obserwować skórę, a w przypadku pojawienia się rany, bezwzględnie zasięgnąć porady lekarza.
 

Podsumowanie
Należy pamiętać, że tylko niewielka część odleżyn jest nieuchronnością, która wynika ze stanu zdrowia pacjenta. Najczęstsza przyczyna odleżyn jest efektem błędów w sztuce pielęgnowania, które wynikają z braku wiedzy lub zaniechań opiekunów. Funkcję doradczą w zakresie właściwej pielęgnacji skóry narażonej na odleżyny mogą pełnić kosmetolodzy. Aby jednak mogli ją odpowiedzialnie pełnić, powinni bardzo dobrze znać problemy i potrzeby chorych zagrożonych wystąpieniem odleżyn. Wiedza na temat m. in. czynników predysponujących do ich powstania, symptomów poprzedzających powstanie, zalecanych profilaktycznych zabiegów pielęgnacyjno-higienicznych, w tym sposobów zabezpieczania skóry przed zanieczyszczeniem i maceracją, to absolutna konieczność. Tylko z taką wiedzą kosmetolodzy będą mogli służyć rzetelną radą w przypadku osób sprawujących opiekę pielęgnacyjną nad unieruchomionymi chorymi, u których mogą wystąpić odleżyny.
 

dr Joanna Klonowska
Wydział Nauk o Zdrowiu
Wyższa Szkoła Inżynierii i Zdrowia w Warszawie